Laten we vooral doen wat werkt!

‘We hebben geen geld om de ouderbijdrage te betalen en daardoor kunnen mijn kinderen niet mee op schoolreisje. Ik ben naar school geweest om te vragen of ze echt niet mee mogen. Toen mijn zoon vandaag uit school kwam, vroeg hij er gelijk naar. Ik moest hem vertellen dat hij echt niet mee kon.’

Ramona (34) werd vanwege een hoge huurschuld uit huis gezet. Nu woont zij met haar man Ron (50) en hun twee kinderen bij haar ouders in huis.

Uit: documentaire Schuldig, Human, 2016.

Documentaire Schuldig

De veelgeprezen documentaire Schuldig, opgenomen in de Vogelbuurt in Amsterdam Noord, heeft armoede- en schuldenproblematiek zichtbaar gemaakt. In de serie zien we hoe Carmelita, Dennis, Ditte, Ron en Ramona zich staande proberen te houden. Naast de bewoners met schulden, worden ook de werelden eromheen in beeld gebracht: de hulpverlener, de deurwaarder, de schuldeiser en de politiek. De serie geeft daarmee een indringend beeld van de complexiteit, de oorzaken en impact van armoede en schulden. Met de hoofdrolspelers als ‘de gezichten’ achter de cijfers.

Schaarste

We spreken Christine Kuiper, adviseur sociale innovatie bij kenniscentrum Movisie, over de aanpak van schulden en armoede. Kuiper is een van de adviseurs samen met de documentairemakers van de serie Schuldig een publicatie maakt hierover. ‘In Nederland leven momenteel zo’n 600.000 mensen in armoede.[1] Dit leven in armoede of met schulden betekent niet alleen maatschappelijke kosten[2] maar berokkent ook veel persoonlijk leed. Denk daarbij aan een toename van relatieproblemen, soms zelfs uitmondend in huiselijk geweld, toename van gevoelens van eenzaamheid, uitsluiting, stress, schaamte, machteloosheid en afname van sociale mobiliteit. De buitenwereld denkt vaak dat de mensen die arm zijn of met schulden leven, het er zelf naar gemaakt hebben.’ Volgens Kuiper heeft het boek Schaarste van Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir geleid tot een kanteling in dit denken. Het laat namelijk zien dat de ervaren schaarste juist leidt tot problemen. Kuiper vertelt dat het IQ van betrokkenen, als gevolg van schaarste, met zo’n dertien punten afneemt. ‘Schaarste is bovendien van invloed op de executieve functies. Dat wil zeggen dat de concentratie afneemt en plannen en organiseren niet goed lukt. Dit leidt tot ineffectief gedrag als onzorgvuldigheid, afwezigheid, impulsiviteit en het maken van fouten.[3] Het is belangrijk dat we hier rekening mee gaan houden in de omgang, het beleid en de aanpak. En de transformatie biedt ons kansen daartoe.’

Feiten en cijfers[4]

  • Ongeveer de helft van de mensen die langdurig in armoede leeft, bestaat uit werkenden. Sinds 2005 is hun aandeel flink gegroeid, van ruim 40% naar ruim 50%.
  • Ouderen en niet-westerse migranten met minderjarige kinderen hebben een bovengemiddelde kans om langdurig in armoede te leven.
  • Bij ‘nieuwe armen’ neemt de kans op herstel af met de tijd. Na het eerste jaar stroomt 60% uit, na het tweede jaar is dit minder dan 20%. Snel ingrijpen is van belang.
  • In Nederland heeft­ naar schatting 1 op de 5 huishoudens te maken met risicovolle schulden, problematische schulden of zit in een schuldhulpverleningstraject.[5]
  • Meer dan de helft van jongeren tussen 18 en 27 jaar heeft in 2014 een schuld gehad. Bij 14,5% van deze groep gaat het om een risicovolle schuldsituatie of betalingsachterstand.[6]

Transitie versus transformatie

Vanaf 1 januari 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de uitvoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), de Jeugdwet en de Participatiewet. Deze verschuiving van werkzaamheden en budgetten noemen we de transitie. Het is nu de taak van gemeenten om, met minder financiële middelen en meer burgerkracht, sociale vraagstukken (adequaat) op te lossen. Dit lukt alleen als de transitie gepaard gaat met transformatie. Hierbij doelen we op het realiseren van een andere rolverdeling tussen burgers, maatschappelijke organisaties, overheden en bedrijven. Oftewel: meer ruimte geven aan burgerinitiatieven en een centralere plek voor innovatie en diversiteit in het aanbod van maatschappelijke organisaties. Dit vraagt een andere houding en werkwijze van gemeenten: gelijkwaardig samenwerken met burgers, professionals, organisaties en bedrijven en uitzoeken wat werkt, of niet, en daarvan leren. Volgens de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (voorheen RMO) is dit een van de lastigste beleidsopgaven waarvoor de overheid zich sinds tijden gesteld ziet.

Wat werkt

‘Uit recent onderzoek blijkt dat het versterken van psychologisch, sociaal, economisch en maatschappelijk kapitaal van mensen essentieel is in de aanpak van armoede en schulden.[7] Vooraanstaande onderzoekers wijzen op de rol van motivatie, maatwerk, een andere bejegening door professionals/vrijwilligers en de inzet van ervaringsdeskundigheid bij de aanpak van armoede.[8] Het is bewezen dat het werken aan empowerment, het vergroten van de executieve functies,[9] samen met het eerder ingrijpen (preventie) en het (tijdelijk) creëren van schuldenrust, strategieën zijn die schuldenproblematiek en armoede voorkomen, verzachten en verminderen.’[10] Volgens Kuiper vraagt het benutten van de nieuwste inzichten rondom het voorkomen en verminderen van armoede- en schuldenproblematiek om nieuw beleid, andere aanpakken en ander gedrag. ‘Om mensen met armoede- en schuldenproblematiek effectief en efficiënt te kunnen ondersteunen hebben gemeenten, sociale wijkteams, maatschappelijke dienstverleners en vrijwilligers tijd, kennis en kunde nodig.’[11] Volgens Kuiper is het integreren van de nieuwste inzichten over wat werkt bij armoede en schulden in bestaand beleid, bestaande aanpakken of de ontwikkeling van nieuwe aanpakken, essentieel. ‘Het is hard nodig om de stap te maken naar een integrale aanpak, en dan moet er gekeken worden naar ‘levensgebied breed’ en de cliënt moet centraal staan. De grote vraag is: hoe?’

Wat werkt dossiers Armoede en Schuldhulpverlening

Uit het kennisdossier “Wat werkt bij de aanpak van armoede” blijkt dat investeren in psychologisch (o.a. versterken veerkracht en talenten), sociaal (o.a. stimuleren lotgenotencontact), economisch (betaald werk, opleiding) en maatschappelijk (stimuleren van – informele – vormen van cliëntenparticipatie) kapitaal, ofwel empowerment, belangrijke ingrediënten zijn van een effectieve aanpak van armoede. Uit het dossier “Wat werkt bij de aanpak van schuldhulpverlening” zijn werkzame elementen: werken aan zelfvertrouwen, de confrontatie met eigen financieel gedrag (spiegelen), het benutten van groepsdynamiek, persoonlijke inzet van de uitvoerder van de interventie, samenhang tussen interventies en een langdurige inzet met ruimte voor bestendiging van nieuw gedrag/opvangen van terugval.[12]

Sociale wijkteams motor van de transformatie?

Movisie onderzocht in 2016 de stand van zaken rondom sociale wijkteams daaruit bleek dat het merendeel van gemeenten in de afgelopen jaren zijn gaan werken met sociale wijkteams.[13] ‘Ook als het gaat om schuldhulpverlening en armoedebestrijding moeten de teams het aanspreekpunt zijn,’ aldus Kuiper. ‘De teams organiseren hulpverlening zo dicht mogelijk bij de burger. Ideaal zou zijn als zij een integrale aanpak, dat wil zeggen per huishouden, één plan en één regisseur. Een aanpak waarbij er sprake is van korte lijnen, snelle afstemming en uitwisseling van expertise tussen diverse hulpverleners en vrijwilligers. De integrale manier van werken levert extra kwaliteit tegen minder kosten.’

Maar het invoeren van deze nieuwe manier van werken is volgens Kuiper niet iets dat even snel kan gebeuren. ‘De ervaring leert dat er twee tot vier jaar nodig is om je zo’n nieuwe aanpak eigen te maken.’[14] Momenteel zijn de wijkteams nog flink in ontwikkeling. Voor de ondersteuning bij schulden en armoede is samenwerking nodig met professies als werk en inkomen, sociaal raadslieden, schuldhulpverlening, bewindvoerders, voedselbanken, welzijnswerk, vrijwilligers, ervaringsdeskundigen, maar ook met landelijke overheden zoals de Belastingdienst en CJIB. Deze samenwerking is nog niet altijd vanzelfsprekend. Professionals weten elkaar niet automatisch te vinden en te versterken. Daar komt bij dat de wijkteams zelf nog onvoldoende zijn toegerust om mensen met schulden en in armoede adequaat te helpen.[15]. Terwijl zeventig tot tachtig procent van de mensen die aanklopt bij de sociale wijkteams financiële problemen heeft en/of financieel kwetsbaar is.’[16]

Complexiteit ontwarren

De Nationale Ombudsman merkte in 2013 al op dat veel schulden ontstaan doordat verschillende overheidsregelingen zo complex zijn en vaak zo onoverzichtelijk en onvoorspelbaar in hun uitwerking. Door de complexiteit van de regelgeving ontstaan onnodig veel meer probleemschulden, terwijl die regels juist als doel hebben burgers van het noodzakelijk minimum te voorzien. ‘We confronteren juist mensen, die door schaarste niet goed kunnen nadenken, met complexe regelgeving. We moeten ons realiseren dat langdurige armoede of het hebben van schulden een tunnelvisie veroorzaakt en dat dit iets doet met onze hersenen en tijdsbesef. Daar gaat de huidige aanpak van schulden nog te veel aan voorbij. Het is een van de redenen waarom mensen afspraken vergeten of niet gemotiveerd lijken. Het opleggen van strafkortingen maakt dit erger en helpt niet,’ aldus Kuiper.

Transformatieagenda armoede schulden

Met haar kennis over ‘Wat werkt’ heeft Movisie een bijdrage geleverd aan de Transformatie agenda Armoede schulden Nederland uit. Deze agenda bevat handvatten om de cirkel van armoede en schulden te doorbreken. De basis van de agenda wordt gevormd door actuele kennis Verder is er input geleverd door ervaringsdeskundigen, gemeenten, bedrijven en andere betrokkenen. De maatschappelijke kosten van schuldenproblematiek (opvang, hulpverlening en schuldsanering) zijn fors. De transformatie agenda geeft gemeenten en organisaties handvatten voor nieuw beleid en bijdragen aan verbetering of vernieuwing van bestaande aanpakken. Financiële zelfstandigheid en zelfvertrouwen halen mensen uit schulden, maar ook steun van overheden en incassobureaus is nodig. Professionals en beleidmakers kunnen de transformatieagenda benutten voor de ontwikkeling of evaluatie van projecten. De genoemde punten uit de agenda kunnen gebruikt worden tijdens intervisie of casuïstiek overleg. Zijn we echt bezig met empowerment? Wat is onze visie op mensen, gaan we uit van het goede en durven we te vertrouwen of gaan we eerder uit van fraude? Met behulp van de uitkomsten kunnen organisaties, gemeenten en initiatieven hun aanpak(ken) tegen het licht houden. Zij beantwoorden vragen als: sluit wat wij doen aan bij de gewenste transformatie en werkende principes? Is het nodig de aanpak aan te scherpen? Moet er een nieuwe aanpak komen?

De zes pijlers uit de Transformatieagenda:

  1. (Overheids)sturing vanuit vertrouwen. Een goed voorbeeld is het Vertrouwensexperiment in Tilburg. De gemeente geeft bewoners meer vrijheid en verantwoordelijkheid om op een eigen, constructieve manier ‎om te gaan met de bijstand die ze nodig hebben. Dit gebeurt in eerste instantie op basis van ‎vertrouwen. Kuiper: ‘Tilburg wil dat bewoners bijstand gaan ervaren als werkelijke ‘bij-stand’. Bijstand als een actief recht op bestaanszekerheid om van daaruit ‎zelf te de toekomst in eigen hand te nemen. De gemeente verwacht dat burgers hierdoor ‎makkelijker, eerder en duurzamer tot ‘participatie’ komen. En dat dit uiteindelijk leidt tot meer participatie, sociale stijging en eigen initiatief, ook richting arbeidsmarkt, hoger inkomen, minder armoede en minder bijstandsafhankelijkheid, meer zelfvertrouwen, een groter gevoel van erbij horen, minder stress en een betere gezondheid.’
  2. Zelfregie van en empowerment voor burgers. Een voorbeeld van een experiment rondom empowerment gebeurt in Breda. Hier vormt men sociale coöperaties waarin bijstandsgerechtigden ondernemen met behoud van uitkering. In de gemeente wordt al samengewerkt met de coöperatie de Vrije Uitloop. Dit leidde tot een vrije ruimte voor mensen uit Breda met een bijstandsuitkering waar zij hun vaardigheden en passies omzetten in diensten en producten. Daarmee verdienen zij een gedeelte van hun uitkering. Kuiper: ‘De leden noemen ze ‘scharrelondernemers’. Zij bouwen met behoud van hun bijstandsuitkering binnen de coöperatie hun eigen bedrijfjes op. Ze gaan de boer op met hun product – variërend van bijenkast tot textiel – of dienst – coaching of tuinonderhoud en ze maken omzet. Maar nog belangrijker is dat zij hun toekomst in eigen hand nemen en zich weer waardevol voelen.’
  3. Voldoende inkomen en waarborgen inclusieve samenleving. City Deal inclusieve stad is een experiment waarin schulden worden terugbetaald door maatschappelijk actief te worden. Door het daad­werkelijk handhaven van de beslagvrije voet (en daarmee het bestaansminimum te garanderen) en het pro actief opsporen van mensen die recht hebben op voorliggende voorzieningen, worden stappen vooruit gezet.
  4. Mandaat bij sociale wijkteams en overheidsinstanties. Door samen te werken met ervaringsdeskundigen, lotgenotencontact en laagdrempelige financiële cafés wordt het taboe rondom armoede en schulden doorbroken. Ook een bewezen effectieve aanpak zoals Vroeg Eropaf, voor vroegsignalering en preventie, draagt bij aan een sluitende aanpak in gemeenten. De sociale wijkteams spelen een centralere rol als zij beschikken over een mandaat voor het treffen van schuldregelingen en het toekennen van een steunbudget. Kuiper: ‘In Leeuwarden draait de gemeentelijke beleidsmedewerker schuldhulpverlening iedere week een ochtend mee. Zo ziet zij alle vraagstukken van dichtbij en kan zij dit meenemen in het beleid. Ook bij ingewikkelde kwesties is er sneller hulp mogelijk. En als zich iets heel schrijnends voordoet, kan snel actie ondernomen worden zonder dat er eerst talloze formuleren ingevuld moeten worden.’
  5. Maatschappelijk verantwoord incasseren. Het is bekend dat incassobedrijven veel geld verdienen aan betalingsachterstanden. Hoe zorgen we ervoor dat mensen die te goeder trouw zijn (de ‘niet-kunners’) niet meer financieel en psychisch ten onder gaan aan oplopende kosten, dreigende huisuitzettingen en/of boedelverkopen? Kuiper: ‘De gemeente Eindhoven neemt contact op met inwoners die eerder problemen hadden met het betalen van onroerendzaakbelasting. Voordat de aanslag wordt verstuurd, worden zij gebeld met de vraag hoe zij de aanslag gaan betalen. Deze aanpak voorkomt bezwaarschriften en aanmaningstrajecten en verbetert het betaalgedrag. Er zijn ook sociale incassobureaus in opkomst zoals Faircasso. Zonder winstoogmerk helpen zij mensen om te betalen.’
  6. Zorgplicht van leveranciers en kredietverstrekkers (bescherming van de consument). Leveranciers en kredietverstrekkers hebben een zorgplicht. Deze plicht wordt op dit moment slechts oppervlakkig of niet getoetst. Hoe stimuleren we dat leveranciers en kredietverstrekkers hun maatschappelijke verantwoordelijkheid om de consument te beschermen beter nakomen? Kuiper: ‘Een strenge toetsing vooraf bij leveranciers en kredietverstrekkers kan hieraan bijdragen. Daarin vragen we hen of ze verantwoord omgaan met hun leveringen en verstrekkingen. Als blijkt dat zij hun werk niet op een verantwoorde manier doen, dan moeten hun rechten worden beperkt.’

Armoede en schulden écht doorbreken

Het doorbreken van de vicieuze cirkel van armoede en schulden vraagt om inzet op verschillende niveaus. Samenwerking tussen overheden, maat­schappelijke organisaties, bedrijven en burgers is hierbij essentieel. Dit vraagstuk is zo vervlochten met alle leefgebieden van de burger dat het zonder die samenwerking niet lukt. De huidige transformatie in het sociaal domein biedt kansen. Kansen om het anders aan te pakken, kansen om te experimenteren met nieuwe aanpakken en samen te leren hoe het anders kan.

Over Movisie

Movisie ondersteunt de transformatie in het sociale domein en speelt in op ontwikkelingen op lokaal en regionaal niveau. In coproductie met professionals, beleidsmakers, wetenschappers en ervaringsdeskundigen verzamelen, ontwikkelen, verrijken, valideren en verspreiden we kennis. Zo heeft Movisie in 2015 en 2016 geïnventariseerd ‘wat werkt’ bij de aanpak van armoede en schulden. De dossiers zijn te downloaden op Wat Werkt bij … dossiers. Ook de transformatieagenda is te downloaden via www.movisie.nl. In maart 2017 verscheen er een publicatie, in samenwerking met de makers van Schuldig. En in mei 2017 lanceert Movisie een e-learning module over Schulden voor wijkteamprofessionals. Voor meer informatie: www.movisie.nl. De afleveringen van Schuldig zijn terug te kijken via http://www.human.nl/schuldig/over-schuldig.

Door Drs. Christine Kuiper

Christine Kuiper is adviseur sociale innovatie. Bij Movisie richt zij zich op thema’s rond innovaties in armoede en schulden en transformatie in het sociaal domein. Zij is onder meer initiatiefnemer van het magazine Armoede en schulden Nederland uit. Dit verscheen in oktober 2016 en is gratis te downloaden via www.movisie.nl. Christine studeerde Maartschappelijk Werk en Dienstverlening aan de Hanzehogeschool Groningen en Social Studies (Maatschappelijke vraagstukken en beleid) aan de VU University in Amsterdam.

 

[1] Een lang tekort: de omvang van langdurige armoede in Nederland. Den Haag: SCP, 2016.

[2] Schuldenproblematiek kost de samenleving jaarlijks € 11 miljard euro. Voor elk huishouden met ernstige financiële problemen betaalt de samenleving: € 100.000 euro (NIBUD, 2014).

[3] Schaarste’, S. Mullainathan, E. Shafir, 2013.

[4] Een lang tekort; langdurige armoede in Nederland. SCP, 2016.

[5] Huishoudens in de rode cijfers. F. Westhof, L. de Ruig en A. Kerckhaert. Panteia, 2015.

[6] “Voor mijn gevoel had ik veel geld”, Jongvolwassenen en schulden. Panteia, 2015.

[7] Wat werkt bij de aanpak van armoede. Wat we kunnen leren van empowerment en de psychologie van de schaarste. J. Omlo, Movisie, 2016 www.movisie.nl/publicaties/wat-werkt-aanpak-armoede. Wat werkt bij schuldhulpverlening, M. Zuithof, H. Mateman, Movisie 2016 www.movisie.nl/ publicaties/wat-werkt-schuldhulpverlening.

[8] Zo wijst Nadja Jungmann op de rol van motivatie. Tamara Madern benadrukt de noodzaak om maatwerk te leveren. Roeland van Geuns geeft aan dat de huidige wetenschappelijke inzichten, waaronder die van schaarste, vragen om een andere bejegening door professionals. Tine van Regenmortel wijst op het belang van empowerment en benutten van ervaringsdeskundigheid in de aanpak van armoede.

[9] Werkwijzer Schulden. Wesdorp en Jungmann, Hogeschool Utrecht, 2016.

[10] De eindjes aan elkaar knopen. Cruciale vragen bij financiële problematiek in de wijk. N. Jungmann, P. Wesdorp, G. Duinkerken, 2015.

[11] De eindjes aan elkaar knopen. Cruciale vragen bij financiële problematiek in de wijk. N. Jungmann e.a., 2015.

[12] Zie ook: Jungmann, N. e.a. (2012). Op weg naar effectieve schuldhulp: Preventie: voorkomen is beter dan genezen. Utrecht / Amsterdam: HU / HvA

[13] Sociale (wijk)teams in beeld. Stand van zaken na de decentralisaties. Movisie, 2015

[14] Zes randvoorwaarden voor sociale wijkteams. Tijd en ruimte nodig om te experimenteren. Movisie, 2015. https://www.movisie.nl/artikel/zes-randvoorwaarden-sociale-wijkteams

[15] De eindjes aan elkaar knopen. Cruciale vragen bij financiële problematiek in de wijk. N. Jungmann, P. Wesdorp, G. Duinkerken, 2015.

[16] Integraal werken in de Wijk (IWW), 2016.